07.08.2020

Ержан Тәтішев Қамқоршылық Қоры кеңесінің төрайымы және High Tech Academy жекеменшік мектебінің негізін қалаушы Еркін Тәтішев Forbes.kz журналымен орта білімді дағдарыстан қалай шығаруға болатындығы туралы өз көзқарасымен бөлісті.

Еркін Тәтішев – ірі кәсіпкер, 10 елде активтері бар Kusto Group компаниясының әртараптандырылған тобының иесі. Білім беру саласы көптеген жылдар бойы оның өмірінде маңызды орын алады. Ержан Тәтішевтің қайырымдылық қоры 15 жыл бойы дарынды түлектерге жоғары оқу орындарына түсу үшін гранттар беріп келеді. 2017 жылы Еркін фин және жобалық (Project Based Learning) оқыту әдістемесін қолданатын High Tech Academy инновациялық мектебінің негізін қалады. High Tech Academy өзінің үшінші оқу жылын сәтті аяқтады және фин сәулетшілері жасаған жаңа ғимаратқа көшуге дайындалып жатыр. Forbes.kz Еркін Тәтішевтен қазақстандық білім берудің таяудағы сәтсіздіктерінің себептері – халықаралық рейтингтерде төмендеу, онлайн-оқытуға дайын болмау, “білім беру саласаный көші-қоны” – және жағдайды қалай түзетуге болатыны туралы сұрады.

F: Еркін Нұрілдәйімұлы, сіз қалай ойлайсыз, карантин кезеңінде жарияланған онлайн-оқытудың сәтсіз болуының себебі неде?

– Онлайн-оқыту жүйесі дайын емес және мұғалімдерді бұл үшін оқытпаған(техникалық жағынан да, әдіснамалық тұрғыдан да). Егер жаңа технологияларды игеру үшін мұғалімдер тұрақты оқытылмаса, ыңғайлы онлайн-платформа болмаса, егер технологиялар оқу процесінің бөлігі болмаса, онда нәтижелерді күтудің қажеті жоқ. High Tech Academy мектебінде мұғалімдер де, оқушылар да тез арада толыққанды онлайн-оқытуға көшті, себебі олар күнделіктіоффлайн жұмыста негізгі техникалық құралдарды(Google Classroom, математиканы, шет тілдерін, бағдарламалауды үйренуге арналған онлайн-платформалар) пайдаланды. Және де бұл бірінші сыныптан бастап. Жаңа технологиялар барлық пәндерге біріктірілген және оқудың алғашқы күндерінен бастап біздің оқушылар технологияны оқудың пайдасына қолдануға үйренуде. Технология мұғалімдерге жеке оқу жоспарларын құруға және жеке оқыту планын қолдануға мүмкіндік береді. Ата-аналардың сауалнама нәтижелері бойынша 90% High Tech Academy-ң қашықтықтан оқытудың ұйымдастыру сапасын жоғары бағалады. Біз бұл тәжірибемен барлық адамдармен бөлісуге дайынбыз және толық ақпарат, соның ішінде сабақ жоспарлары да, hta.kz сайтында қол жетімді.

F: Білім және ғылым министрі PISA тесттеріндегі төмен нәтижелерді техникалық проблемалармен түсіндірді, мысалы, оқушылар алғаш рет компьютерлік форматта тапсырмаларды тапсырды. Ержан Тәтішев Қорының жұмысы және AlmaU қамқоршылық кеңесіне қатысу мысалында сіз қандай үрдістерді байқадыңыз?

– Біз орта білім беруде шынымен қатты бас тарттық, PISA рейтингінде біз 69орында(жаратылыстану және оқу бойынша – F), ал рейтингіде бар болғаны 78 ел ғана, сандар шынымен қайғылы.

Жыл сайын бірнеше жүздеген талапкерлер біздің қорға грант алуға өтініш береді және біз 15 жыл ішінде үміткерлердің сапасы айтарлықтай төмендегенін байқадық, бұл бізге мықты академиялық базасы бар, кәсіпкерлік потенциалы бар мектеп оқушылары келетініне қарамастан.

Менің ойымша, қазір білім беру бағдарламаларын нақты қайта қарау қажет, оның үстіне бүкіл қоғаммен жұмыс істеу керек, тек министрлікке бет бұрудың пайдасы жоқ. Егер біз осылай жалғастыра берсек, бізде білімсіз халық боладе және де ақыр соңында біз 18 жастағы жастарымыздың ойлау қабілеті және практикалық дағдылары 15-14 жасар балалардың деңгейіне сай түлектерді аламыз, осының зардабынан басқа елдермен бәсекеге түсу өте қиын болады. Әлеуметтік проблемалардың білігі өсейе береді, өйткені білім — бұл тек “диплом” ғана емес, бұл ойлау, талдау, күрделі мәселелерді шешу, өз өміріңді қалай құру керектігін түсіну қабілеті.

Қазір білім беруде де, бизнесте де адамдар ақпарат негізінде жаңа шешімдер, жаңа білім ала білуі керек – бұл толқынның басында болатын адамдардың қабілеті. Тұтынушы, тіпті ақпарат талдаушысы да болу оңай емес, қазір бұл функциялар жасанды интеллект, компьютерлік бағдарламалар саласына енеді. Қазір көп және тегінақпарат негізінде дұрыс сұрақтар қойып, нақты мәселелерді шеше білу — бұл «жаңа мектептің» сыры. Оның міндеті – балаларды бұған үйрету және өмірдің кілтін беру. Мұндай мектептен шыққан балалар әрқашан өзіне айналысу саласын таба алады, кез – келген мәселені(жеке басынан бастап мемлекетке дейін) қалай шешуге болатындығын біледі.

Қазір әлемде турбуленттілік артып келеді: валюта бағамдарының күрт өзгеруі, мұнай бағасының және басқа ресурстардың өзгеруі, індеттер, саяси және экономикалық дағдарыстар және мұндай ауытқулар көбейіп келеді. Бір белгісіздік екіншісін тудырады, оны өмірдің қалыпты бір бөлігі ретінде қабылдау керек – тұрақтылық бұдан былай болмайды. Біз бұл дауылдарды бастан кешіріп қана қоймай, өмір сүруден жаратылысқа көшуіміз керек және бұл үшін сапалы білім қажет.

Сапалы білім берудің негізі – бұл ең алдымен әлеуметтік және эмоционалдық оқыту (social and emotional learning-SEL). Зерттеулерn көрсеткендей, SEL академиялық оқу нәтижелерін жақсартуға ғана емес, сонымен қатар осы дағдыларға оқытылмаған студенттермен салыстырғанда болашақ табыс деңгейін арттыруға мүмкіндік береді. Біз бұл тәсілді алғашқы күннен бастап ҒТА-ға енгіземіз және оқушылар мен ата-аналардың оң пікірлерін ғана естиміз. Сонымен қатар, егер білім беру жүйесі біздің балаларымызды қандай да бір стандартпен салыстыруға емес, үнемі өзгеріп тұратын әлемде сәтті болуға үйретуге бағытталған болса. Мектепте оқи отырып, балалар өздерінің шынайы құмарлықтарын түсініп, болашақ мамандығын олар үшін өте маңызды және қызықты нәрселермен байланыстыра алады.

Тұрақты тесттер мен емтихандардан(мысалы, СОР және СОЧ) бас тарту және мұғалімдерді адамдардың жаңа нәрсені қалай үйренетіні туралы соңғы зерттеулерге негізделген қалыптастырушы бағалаудың жаңа әдістеріне үйрету қажет. Ең алдымен, адам жаңа материалды не үшін зерттеу керек екенін түсінуі керек(балалардың бүгінгі ұрпағы “WHY Generation” деп аталады) және болашақ нәтижені жақсартуға бағытталған мұғалімдерден/тәлімгерлерден сапалы, ынталандырушы кері байланыс болуы керек және оқушы енді қайта жасамайтын жұмысты бағаламауы керек. Барлық прогрессивті білім беру жүйелері, соның ішінде фин жүйелері, осы принциптерге негізделген. Бірнеше жыл бұрын мен Сингапурдың білім министрінің орынбасарымен кездестім, ол олардың жаңа ұранымен бөлісті: Teach Less Learn More. Ол High Tech Academy – дегі мұғалімдерге арналған Ережеге өте ұқсас: It’s not about what you teach, it’s about what they learn – “ең бастысы-мұғалім үйрететін нәрсе емес, ең бастысы – оқушыақыр соңында үйренетін нәрсе”.

F: Мүмкін кәсіпкерлік дағдыларды мектепте емес, кейінірек университетте оқыту керек шығар?

– Aspandau Қоры ұйымдастырған талқылауда Білім министрі сондай– ақ университеттерде soft skills – сыни ойлауды, коммуникабельділікті, командада жұмыс істеуді, шешендік өнерді, таныстыру дағдыларын дамыту қажет екенін айтты. Менің ойымша, 18 жастағы жастарға soft skills-ті үйрету сәл кеш. Бұл дағдылардың негізін мектепте оқу кезінде, оқу нәтижелерінің бірі ретінде салу керек. Бұл әсіресе сыни ойлауға, әртүрлі көзқарастарды түсінуге, кез-келген идеяға аксиома ретінде қарамауға қатысты.

Жоғары оқу орындарына келетін болсақ, жақсы университет қаланың зияткерлік өмірінің қайнар көзі болуы тиіс. Бізде әзірге бірде-бір университет жоқ. Мен Оксфордта болдым – онда университет зияткерлік толықтығы тұрғысынан қала өміріне үнемі қатысады, қаланың барлық тұрғындары қатыса алатын көптеген ашық дәрістер, конференциялар ұйымдастырады. Бұл университеттер қоғаммен үнемі байланыста. Біздің жоғары білім беру жүйемізге де осыған бару керек деп санаймын.

Мысалы, бизнес бағыттағы студенттер практика түрінде де, қолдау түрінде де шағын және орта бизнес өміріне қатыспайды. Мен көптеген шағын кафелердің немесе басқа да шағын бизнестің иелері көмек алуға қуанышты болатынына сенімдімін – аудит, маркетинг, шығындарды қалай азайту, Instagram науқанын қалай өткізу, сайтты қалай құру немесе mystery shopping өткізу. Ал студент үшін бұл – тәжірибе, ол нақты бизнесті көре алады, оның қандай проблемалары бар екенін, бухгалтерлік есеппрблемаларын біле алады. Көптеген кәсіпкерлердің экономикалық білімі жоқ, олар бизнестің қандай да бір жаңа құралдарын білмейді, бірдеңені жіберіп алады. Мен «ШОБ(МСБ)-қа осындай көмек керек, ал студенттерге осындай тәжірибе керек» деп сенемін.

F: “Практикада оқыту” әдісі мектептердегі жобалық білім беру әдістемесіне де қатысты.

– Жобалық оқыту қағидаттарында әрекет ететін мектеп балаларды нақты өмірге дайындайды, оларда citizenship
– “азаматтық”деп аталатын нәрсені дамытады. Оқушылар айналысатын жобалар өз қалаларының өмірімен байланысты. Оларды алған білімдерін оқулықтарда ала отырып, аквариумда өмір сүру емес, өз қаласының, ауданының, қоғамдастықтың нақты мәселелерін шешуге үйретеді. Олар өздері тұратын жердің азаматтары болады, бұл терең сүйіспеншілік тудырады және тірі патриотизмді дамытады.

Қазір мектептерде қоқыспен не болып жатқанын, қалада ауамен не болып жатқанын, адамдардың қарым – қатынасымен не болатынын, әртүрлі аудандардағы адамдардың қалай өмір сүретінін талқылау әдеті жоқ. Бірақ “аквариумдағы” өмір балалар үшін ең жақсы тәжірибе емес. Олар нақты өмірге келеді және көптеген нәрселер үшін олардың көзқарасы жоқ, олар тіпті қалыпты проблемалармен кездеспеді. Ал бала ұстап, біліп, онымен не істеу керек екенін білуі қажет. Менің ойымша, бұл білім беру жүйесі қозғалатын бағыттардың бірі. Ол үшін көптеген өзгерістер болуы керек, бірақ бәрі шешіледі. Менің ойымша, біздің қазақстандық білім беруде шешілмейтін жайттар бар, бастысы – тапсырманы дұрыс қою. Бірақ қазір – «сіз, БҒМ(МОН), бізге бұл мәселені шешіңіз» – деген сөз жұмыс істемейді. Бұл жерде азаматтық қоғамның барлық жіктерінің диалог аясында, ортақ жауапкершілік аясында бірлескен жұмысы болуы тиіс.

Мысалы, біз мұғалімдермен және басқа мектеп әкімшілігімен тәжірибе мен жұмыс әдістерін бөлісуге дайынбыз. Осы жылдың соңында біздің серіктесіміз Korda Institute for Teaching-пен бірге мұғалімдерді жобалық әдістемеге оқыту бағдарламасын іске қосамыз. Бағдарламаның авторы – Дорис Корда, біз онымен төрт жылдан астам уақыт бойы ынтымақтасып келеміз. Ол High Tech Academy мұғалімдеріне арналған жыл сайынғы тренингтер өткізеді және мектепті дамыту және жаңа оқу бағдарламаларын әзірлеу бойынша біздің стратегиялық консультантымыз, сондай-ақ мектептің қамқоршылық кеңесінің төрағасы болып табылады. Біз мемлекеттік және жеке меншік мектептерде жобалық әдісті енгізу балалардың оқуға деген ынтасын едәуір арттыруға және оларға ХХІ ғасыр дағдыларын нақты игеруге мүмкіндік беретініне сенімдіміз.

F: Бірақ бізде орта мектептердің басым көпшілігі мемлекеттік мектептер, олардың барлығын Білім министрлігі анықтайды: бюджет, бағдарламалар, оқу ғимараты, кесте және т. б. Қарапайым азаматтар БҒМ шешімдеріне қалай әсер ете алады?

– Мен тек жеке білім беру ғана best practice құра алады, жаңа бағдарламаларды айналдыра алады, жаңа білім өсетін астықты еге алады деп сенемін.

Мен 90-шы жылдары Америкада пайда болған чартерлік білімді мысалға келтіремін. Олардың да мемлекеттік мектептерде көптеген проблемалары бар . Олар бұл проблемаларды мемлекеттік қаржыландыруды сақтай отырып, жеке басқару арқылы шеше бастады. Мысалы, High Tech High мектептер желісі, бұл мемлекеттік мектептер, 20 тегін мектеп, және оған барлығы түсе алады. Бұл мектептедре қабылдау емтихандары жоқ. Бірақ сұраныс үлкен болғандықтан, студенттер лотерея арқылы қабылданады.

Қазақстанда барлығы 7000 мектеп бар-біз 18 миллион қазақстандық арасында әр мектептің мәселелерімен айналысатын адал энтузиастарды, жүрегі, тәжірибесі, түсінігі бар адамдарды таба алмаймыз ба? Астанадан барлық мектептерді басқару мүмкін емес. БҒМ – ден қажеттінің бәрі-ойын ережелері, оқыту стандарттары, мұғалімдерді даярлау, бюджетті адал бөлу. Қалғаны жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері болуы керек. Осылайша, реформалар процесі мектептерден “төменнен” басталады, содан кейін мектеп оқу бағдарламаларына қатысты сұрақтар қоя алады. Егер директор немесе мұғалім тік иерархияда болса, бағдарламаларды қалай сынай алады? Ол мұны білім басқармасына, басқару — Комитетке, комитет — министрлікке айтуы керек. Бұл мүмкін емес. Үшінші тараптың дауысы болуы керек.
Мемлекет ресурстарды адал бөлу функциясын орындайды, күрделі шығындарды көтереді, әдістемелік бақылауды жүзеге асырады. Бұл қоғамға осы проблемаларды өз тарапынан, бизнес тарапынан қарауға және оларды мемлекетпен бірге шешуге мүмкіндік береді.

Біріншіден, сіз көп ақша үнемдей аласыз. Бұл ақшаны бірден спорт, музыка, сурет салуға арналған мектептер негізінде заманауи инфрақұрылым құруға пайдалануға болады. Бұл қаражат әр мектепке 2-3 жаттықтырушыға, Музыка және бейнелеу өнері мұғалімдеріне жетеді деп сенемін. Нәтижесінде мектептердің өздері даму көзі бола алады-ал қазір олар ресурстарды тұтынушы ретінде қарастырылады. Тіпті шағын жинақты мектеп кенттің мәдени орталығы бола алады, мысалы, онда әрдайым акт және спорт залы — өнер көрсетуге, жарыстарға, концерттерге, талқылауларға арналған орын бар.

F: шағын жинақталған мектеп “елді мекен” факторы болуы мүмкін, бірақ бұл оның жақсы оқытылғанын білдірмейді…

– Ауылдарда жұмыс, бизнес жоқ, онда жақсы білім қайдан пайда болады? Бірақ заманауи технологиялар, интернет деңгейді теңестіру үшін шешім табуға мүмкіндік береді. Шағын жинақталған мектеп үшін 2-3 ментор-мұғалім жеткілікті. Жақсы интернет беріп, сабақты ірі қалалардың үздік мұғалімдері өткізсін. Бірақ балаға әрдайым оқытушы-психолог қажет. Шын мәнінде, мұғалімдердің жергілікті жерлердегі жұмысы – қандай да бір дәрежеде психологиялық, уәждемелік, түсіндірме, тәртіптік. 20-50 оқушысы бар шағын мектепте жақсы мұғалімдердің толық жиынтығы болу мүмкін емес. Бірақ шағын жинақты мектепте 50 адамға екі-үш дұрыс дайындалған, ақылға қонымды, жақсы төленетін ментор-оқытушылардың болуы-шешілетін міндет.

Қазір олар кішкентай ауылдардан балаларды интернаттарға жинауды ұсынады. Бірақ дәл қазіргі кезде бізде барлық интернаттық жүйелер әскери-түрмелерге айналуда. Отбасымен және туыстарымен күнделікті байланыс үзіледі, бұл жеке тұлғаны дамыту және тәрбиелеу кезеңінде өте маңызды. Мұндай жағдайда жақсы білімі бар креативті, еркін балалар қайдан пайда болады? Менің ойымша, қазіргі уақытта бұл дұрыс шешім емес.

Біздің ұлан-байтақ аумағымыздың өзі идеологиялық міндет қойып отыр: жерге жаңа агротехнологияларды пайдалана отырып, бизнесті дамыта отырып, инновацияларды енгізуді қолдай отырып, құнын жақсы мағынада қайтару қажет. Ауылда тұрақты бизнес пайда болып, қалыпты жалақы төлей бастағанда, адамдар кетпейді, балалар жергілікті мектептерде оқиды және мектептер жақсы жаққа өзгере бастайды.

Дереккөз: https://forbes.kz